POWSTANIE STYCZNIOWE W REGIONIE CZĘSTOCHOWSKIM 22 stycznia 1863 – 5 sierpnia 1864

       W pierwszym okresie powstania, zimowym i wczesno-wiosennym aktywny udział w powstaniu wzięła szczególnie młodzież zagrożona branką. Młodzież ta, zgromadziła się w lasach w okolicy Poraja. Na początku lutego 1863 r. wyzwolone zostały: Siewierz, Żarki, Janów, Mstów, Krzepice, Olkusz i Przyrów. Największy rozmach powstanie w regionie częstochowskim osiągnęło wiosną i latem. Walczyły tutaj oddziały kpt. Jerzego Oksińskiego, płk. Teodora Cieszkowskiego i płk. Zygmunta Chmieleńskiego. Wśród wielu potyczek 25 maja oddział Oksińskiego stoczył zwycięską potyczkę z Rosjanami pod Koniecpolem. Dnia 6 lipca z kolei doszło do spektakularnego zwycięstwa oddziału Chmieleńskiego pod Janowem.
      W bitwie tej poległo 170 żołnierzy rosyjskich zaskoczonych nad stawem w Poniku, a straty powstańców to 33 poległych i 41 rannych [2]. Po bitwie pod Janowem Chmieleński udał się do Przyrowa i stoczył po drodze potyczkę pod Śmiertnym Dębem. W rosyjskich raportach powstańczych odnotowano wzmianki, że do oddziału. Chmieleńskiego zgłaszało się masowo wielu bezrolnych chłopów z Olsztyna, Mstowa i Przyrowa w przekonaniu, że zwycięska walka poprawi ich dolę [3]. Obok udziału w walce chłopi dostarczali żywność, podwody, a także służyli wywiadem. Wśród mieszkańców Przyrowa chlubną kartę w dziejach powstania odegrał proboszcz parafii św. Doroty, ks. Antoni Barnaba Zygmuntowicz, który będąc skarbnikiem na rzecz powstania niejednokrotnie udzielał powstańcom schronienia [4].

Dwie największe bitwy w regionie częstochowskim zakończyły się klęska powstańców. Pierwsza stoczona pod Kruszyną 29 sierpnia i druga pod Mełchowem 30 września. Czynnikiem dającym Rosjanom przewagę nad oddziałami powstańczymi była polowa artyleria, której powstańcy nie posiadali. W pamiętnej bitwie pod Mełchowem młody, późniejszy św. brat Albert Chmielowski ciężko ranny, dostał się do niewoli. Następnie w rosyjskim lazarecie w Koniecpolu amputowano mu nogę. Pomimo przewagi Rosjan i kolejnych klęsk pojedyncze partie powstańcze walczyły do lata 1864 r. Ogółem w czasie półtorarocznej walki w regionie częstochowskim stoczono ponad 40 bitew i potyczek.

Ryc. 2. Obraz A. Grottgera z cyklu „Lithuania”

Po upadku powstania nastąpiły srogie carskie represje. Rząd zaborczy nałożył na ziemiaństwo, kler, mieszczan i chłopów biorących udział w powstaniu kontrybucję pieniężną. Miasto Częstochowa musiało zapłacić 5 tysięcy rubli w złocie. Ziemiaństwo i dzierżawcy folwarków pod groźbą egzekucji wojennej kwotę podwójnego podatku podymnego w czasie dwóch tygodni.

Dla całego okręgu częstochowskiego od wprowadzenia stanu wojennego w październiku 1861 r. w Częstochowie funkcjonował sad wojenny. Po wybuchu powstania sądził on powstańców ujętych z bronią w ręku i wydawał przeważnie wyroki śmierci. Straceń dokonywano przez powieszenie poza miastem w lasku za karczmą zwaną „Ostatni Grosz”[5].  

Szczególnie drastycznie władze carskie nasiliły represje wobec kleru. W ich efekcie w regionie częstochowskim zlikwidowano wszystkie klasztory poza klasztorem paulinów na Jasnej Górze, w którym zmniejszono liczbę zakonników z 50 do 24. W nocy z 27 na 28 listopada 1864 r. wywieziono bernardynów z klasztoru św. Anny pod Przyrowem na wymarcie do klasztoru w Widawie[6]. Tak zakończyła się ponad 250-letnia historia bernardynów w sanktuarium św. Anny, którzy przebywali tam od fundacji klasztoru przez króla Zygmunta III Wazę w 1609 r.[7]. Duchowieństwu parafii kościelnych odbierając własność ziemską przyznano pensję, a proboszczom na wsi pozostawiono po 6 morgów ziemi ornej[8].

Ryc. 3.  Cesarz Rosji, Aleksander II

Zasadniczą sprawa po stłumieniu powstania dla carskiego Komitetu Urządzającego była obok reformy uwłaszczeniowej chłopów z 2 marca 1864 r. kwestia dalszego losu małych miast w Królestwie Polskim. W latach 1869-1870 władze carskie odebrały prawa miejskie 336 miastom, zachowało je tylko 114. Dekretem cara Rosji Aleksandra II Kłobuck, Krzepice, Mstów Janów i Przyrów pozbawione zostały praw miejskich, przemianowane na osady i przydzielone do przyległych gmin wiejskich [9]. Postanowienie o degradacji 16 miast w guberni piotrkowskiej, w tym Przyrowa wydane zostało 1 kwietnia 1870 r., a weszło w życie 31 maja 1870 r.  Po ponad 500-letniej historii miasto Przyrów zostało przekształcone w gminę wiejską. W późniejszych latach do gminy przyłączono obszar zniesionej gminy Staropole.

Ryc. 4. Kopia naśladowcza pieczęci miasta Przyrowa z datą A.D. 1783. 
i herb miasta Przyrowa. Zbiory Urzędu Gminy w Przyrowie.

W roku 2022 władze gminy Przyrów podjęły starania o przywrócenie praw miejskich miejscowości Przyrów. Na wniosek Wójta Gminy podczas uroczystej sesji 21.10.2022 r. Rada Gminy Przyrów jednomyślnie przyjęła Uchwałę w sprawie podjęcia działań zmierzających do nadania statusu miasta dla Przyrowa. Po przeprowadzeniu konsultacji z mieszkańcami Gminy i uzyskaniu pozytywnej opinii władze Gminy złożyły za pośrednictwem Wojewody Śląskiego stosowny Wniosek do Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji. W dniu 27 lipca 2023 r. Prezes Rady Ministrów Pan Mateusz Morawiecki podpisał rozporządzenie, na podstawie którego z dniem 1 stycznia 2024 roku miejscowości Przyrów, po ponad 150-letniej przerwie, przywrócony został status miasta [10].

Ryc. 5. Plac króla Kazimierza III Wielkiego założyciela miasta Przyrowa   

Opracował mgr Wiesław Stanuchiewicz

Nauczyciel historii w ZS-P w Przyrowie

Przewodniczący Komisji Oświaty Rady Gminy Przyrów